Nguyễn Trần Bạt
Chủ tịch/Tổng giám đốc InvestConsult Group
Con người luôn luôn phải tồn
tại trong một cộng đồng người, một nước, một khu vực nhất định. Trong cuộc sống
chung như thế, người ta buộc phải tuân thủ những qui tắc nhất định, thành văn hoặc
bất thành văn. Những qui tắc này bao trùm tất cả các lĩnh vực: đạo đức, thẩm
mỹ... Trong số đó, có những qui tắc dần dần được cá nhân thừa nhận và trở thành
thói quen. Đó là lối sống cá nhân. Có những qui tắc được thừa nhận rộng rãi
trong nội bộ một cộng đồng nào đó. Chúng được người ta tuân thủ gần như vô điều
kiện, gần như một lẽ đương nhiên. Đó là lối sống cộng đồng.
Lối sống là một thói quen có định
hướng, có chất lượng lý tưởng. Lối sống là phương cách thể hiện tổng hợp tất cả
các cấu trúc, nền văn hoá, đặc trưng văn hoá của một con người hay một cộng
đồng.
Xưa nay chúng ta vẫn nhầm lẫn về
quyền liên quan đến tự do sống, chúng ra nhầm lẫn khi cho rằng nó là một yếu tố
hoàn toàn độc lập với cộng đồng và tuyệt đối, chúng ta phấn đấu cho những yếu
tố có tính chất tự do tuyệt đối trong lối sống, đó là nhận thức sai lầm.
Con người có học hành, tích luỹ
kinh nghiệm, có tích luỹ các giá trị văn hoá đi nữa thì cuối cùng cũng thể hiện
mình thông qua hành vi. Trong câu nói “gieo hành vi thì được thói quen...” mà
chúng tôi nhắc đến trên kia, thói quen chính là lối sống: "gieo thói quen
được tính cách, gieo tính cách được số phận". Lối sống là tiêu chí đầu
tiên, tiêu chí tổng hợp nhất, thể hiện chất lượng văn hoá và trí tuệ của một
con người. Lối sống không chỉ là hành vi như cách đi lại, ăn nói, nó là hành vi
hiểu theo nghĩa rộng, bao gồm tư duy, làm việc và phương cách xử lý các mối
quan hệ.
Như thế, ta có thể định nghĩa lối
sống như những cách thức, phép tắc tổ chức và điều khiển đời sống cá nhân và
cộng đồng đã được thừa nhận rộng rãi và trở thành thói quen. Lôi sống có quan
hệ chặt chẽ với phương thức sản xuất của mỗi thời đại. Marx đã viết về điều đó
trong cuốn Hệ tư tưởng Đức như sau: 'Không nên nghiên cứu phương thức sản xuất
ấy đơn thuần theo khía cạnh nó là sự tái sản xuất "ra sự tồn tại thể xác
của cá nhân. Mà hơn thế, nó đã là một hình thức hoạt động nhất định của những
cá nhân ấy, một hình thức nhất định của sự biểu hiện đời sống của họ, một lối
sống nhất định của họ”. Như thế, phương thức sản xuất, theo Marx, là cơ sở đầu
tiên để chúng ta nghiên cứu, tìm hiểu về lối sống. Cũng từ đó có thể kết luận
rằng mỗi tầng lớp, mỗi nhóm người có lối sống riêng của mình.
Tuy nhiên, lối sống hình thành và
thể hiện không chỉ trong lao động sản xuất, mà cả trong nhiều lĩnh vực khác như
hoạt động xã hội, hoạt động chính trị, hoạt động tư tưởng văn hoá, thể dục thể
thao...
Lối sống bao gồm nhiều yếu tố cấu
thành như:
- Cách thức lao động, làm ăn,
kinh doanh...
- Các phong tục tập quán
- Cách thức giao tiếp, ứng xử với nhau
- Quan niệm về đạo đức và nhân cách
Người ta không thể có lối sống,
hay quyền hành động, tự do tuyệt đối. Trên thực tế bao giờ cũng có những sự
ràng buộc nhất định. Một số chế độ chính trị quy định hay giám sát các hành vi
sống. Một số nhà chính trị vô tình hoặc cố ý làm cho con người nhầm tưởng rằng
tự nhiên họ đã bị ràng buộc như vậy. Thực ra, không nên chỉ huy hành vi mà nên
chỉ huy các tiêu chuẩn văn hoá của hành vi. Khi người ta tạo ra các tiêu chuẩn
văn hoá của hành vi thì tự nhiên con người cảm thấy rằng mình không còn phải
tuân thủ một người hoặc một lực lượng nào đó, mà hành động theo các tiêu chuẩn
xã hội văn hoá.
Trên lý thuyết, người ta phân
biệt giữa lối sống cộng đồng và lối sống cá nhân. Tuy nhiên, trong thời đại
toàn cầu hoá, khái niệm này là tương đối.
Chúng ta đang sống trong một thời
đại mà không ai có thể đứng ngoài mối quan tâm và lợi ích chung, không quốc gia
nào có thể đứng ngoài các các mối quan tâm và quyền lợi của cộng đồng thế giới.
Để tạo ra cuộc sống người ta phải đi lại, va chạm, gia nhập vào cộng đồng thế
giới. Trong xã hội hiện đại, nhờ những phương tiện kỹ thuật tiên tiến, sự giao
lưu của con người không chỉ khắc phục được những hạn chế cố hữu về thời gian và
không gian trước đây mà còn diễn ra với sự đổi mới cơ bản về chất, nghĩa là
khoảng cách giữa lối sống cá nhân và lối sống cộng đồng càng ngày càng bị thu
hẹp lại.
Cũng như hành vi cá nhân, lối
sống cá nhân không tuyệt đối. Lối sống cá nhân bị lệ thuộc rất nhiều vào lối
sống cộng đồng. Cộng đồng sống, với cá nhân đó, được định nghĩa như là một thói
quen, một tiêu chuẩn được chấp nhận bởi cộng đồng sống thường xuyên mà người ta
gọi là lưu trú, cư trú. Mật độ thời gian đi lại, giao lưu với các cộng đồng
khác ngày càng lớn hơn do nhu cầu làm ăn phát triển, hội nhập, giao lưu... Như
vậy các cá nhân không những va chạm với cộng đồng mình mà còn va chạm với cộng
đồng khác và các cộng đồng cũng va chạm với nhau. Điều này tạo ra sự hình thành
các tiêu chuẩn về lối sống, về giao lưu rất đặc biệt trong thời đại của chúng
ta.
Việc hình thành thói quen, lối
sống, các tiêu chuẩn hành vi càng ngày càng trở nên phức tạp. Các tiêu chuẩn và
phong thái có tính chất khu trú càng ngày càng bị bẻ gẫy, nghiền nát, uốn mềm
đi để phù hợp với tiêu chuẩn hội nhập. Hội nhập không phải là vấn đề chính trị
mà là qui luật của đời sống hiện đại. Nhiều nhà lãnh đạo quốc gia đang xây dựng
những quan hệ song phương rời rạc, trong khi đó điều cần thiết và không thể
tránh khỏi là phải xây dựng quan hệ đa phương thống nhất. Tất cả mọi người đều
phải xây đựng một tiêu chuẩn sống, tiêu chuẩn hành vi của mình trên cơ sở hình
thành các quan hệ đa phương. Vì vậy, lối sống phải được xây dựng trên tiêu
chuẩn đa phương chứ không phải song phương như trước đây nữa. Các chính phủ
đang cố gắng ký được các hiệp định kinh tế song phương. Ký hiệp định hợp tác
kinh tế, đó chính là cách thoả thuận các lối sống về kinh tế. Nhưng việc ký các
hiệp định song phương khác với những tiêu chuẩn khác nhau sẽ tạo cơ hội để các
quan hệ song phương xé nát đời sống xã hội. Để tự bảo tồn trong các quan hệ
song phương, người ta phải có một số tiêu chuẩn cơ bản để ứng xử và tiêu chuẩn
ấy phải không thiên vị với từng cặp quan hệ song phương. Trong thời đại chúng
ta, con người không thể sắp xếp một cách nhân tạo để tạo ra yếu tố đa phương trong
các quan hệ song phương. Các cặp quan hệ song phương có tính trội sẽ tạo ra
tính chỉ huy trong việc hình thành các tiêu chuẩn đa phương của hành vi.
Lối sống của con người luôn luôn
thay đổi theo không phải bao giờ cũng tích cực. Một ví dụ rõ nét nhất là ảnh
hưởng của chủ nghĩa vật chất thái quá. Những hậu quả của tâm lý chạy theo lợi
nhuận thật là trầm trọng đối với xã hội và đối với lối sống của con người nói
chung. Tâm lý này làm đảo lộn các thước đo giá trị và làm rạn nứt các quan hệ
xã hội Nói đến lối sống, người ta buộc phải nói đến một khái niệm kề cận là
nhân cách.
Chúng ta thường xem nhân cách như
một sở hữu cá nhân, thực ra tính chất sở hữu cá nhân của nhân cách chỉ là một
yếu tố tương đối. Và nhân cách cũng chỉ là chịu sự chi phối của các tiêu chuẩn
cộng đồng. Con người giáo dục lẫn nhau theo nghĩa rộng, người hiểu biết dạy
người kém hiểu biết hơn bằng sự thông thái của mình, nhưng người kém hiểu biết
cũng có thể thức tỉnh người thông thái. Giáo dục là kết quả của quá trình giáo
dục lẫn nhau. Giáo dục chuyên nghiệp thực ra chỉ có nhiệm vụ trang bị cho người
ta vũ khí, công cụ để nhận thức chứ chưa phải là quá trình nhận thức.
Nhiều người cho rằng lối sống
cộng đồng bao giờ cũng bị chi phối bởi một lực lượng thống trị có thế mạnh, vì
vậy lối sống cộng đồng thực ra xuất phát từ lối sống của một số ít cá nhân. Từ
đó, do địa vị chính trị, do thế lực của mình, họ quyết định việc hình thành nên
cái gọi là lối sống cộng đồng. Đó là một kết luận hết sức sai lầm. Thói quen
cộng đồng là một khế ước không thành văn của các lực lượng xã hội.
Giai cấp thống trị có thể rất
mạnh trong địa vị hành chính nhưng chưa chắc đã mạnh trong địa hạt của đời sống
tình cảm là thứ chi phối thói quen cộng đồng không kém gì sức mạnh hành chính.
Trên thực tế hầu hết các sức mạnh hành chính đều lần lượt thất bại trước đòi
hỏi tự nhiên của đời sống tình cảm, đời sống tâm lý con người. Chúng ta không
nên cường điệu quá đáng vai trò của lực lượng thống trị.
Các thế lực thống trị đều là
những thế lực nhất thời, còn nhân dân và con người là vĩnh cửu. Không có gì để
so sánh giữa lực lượng thống trị và con người nói chung được. Nếu chúng ta
nghiên cứu vai trò của lực lượng thống trị thì thấy rằng họ cũng là con người,
họ cũng được hình thành từ đời sống thông thường như tất cả chúng ta. Vậy những
gì ảnh hưởng đến lối sống cá nhân? Theo tôi, tất cả những gì tương tác với một
cá nhân đều ảnh hưởng đến lối sống của cá nhân ấy.
Nếu bỗng nhiên một ngày nào đó,
bạn nói rằng công ty này hoặc nhân vật này ảnh hưởng một cách sâu sắc đến nhân
cách hoặc lối sống của bạn thì đấy chỉ là một sự ngộ nhận, bởi vì có nhiều yếu
tố trước đó đã tạo ra khả năng để bạn tiếp nhận ảnh hưởng trực tiếp ấy. Nếu
không được chuẩn bị, ta không thể tiếp nhận được các ảnh hưởng. Giống như quá
trình bồi đắp phù sa của các dòng sông: hạt lắng đọng trước làm nền cho hạt
sau, trong cuộc sống con người, việc nhận thức cái nọ là tiền đề để nhận thức
cái kia. Điều này diễn ra lâu dài, nói cách khác, các yếu tố ảnh hưởng đến nhân
cách của một con người không chỉ là các đại lượng nằm trên một mặt phẳng, mà
còn là các yếu tố theo thời gian.
